Als iedereen alleen de uren werkt waar hij voor betaald wordt, stort het systeem vanzelf in

Verschenen in Trouw, 14 december 2024

‘En welke taken stoten jullie dan af?’, vroeg een vader op het schoolplein. We stonden achter een menigte afwisselend doodsbange dan wel overenthousiaste kinderen uit te kijken naar Sinterklaas, die dit jaar op school zou arriveren in een bakfiets. Die bleek aanzienlijk langzamer dan het paard, en tijdens het wachten wisselde ik bezuinigingservaringen uit met een moeder die net als ik wetenschapper is, maar aan een andere universiteit. Hoe was de sfeer op haar afdeling, welke maatregelen werden er bij ons alvast genomen?

Op onze beide afdelingen was er een vacaturestop, zoals op de meeste universiteiten. De namen verschillen: bij ons is het een ‘selectieve vacaturestop’, elders heet het bijvoorbeeld ‘vacaturebeheersing’. Maar het komt allemaal op hetzelfde neer: er worden geen nieuwe mensen aangenomen, tenzij de hogere machten expliciet toestemming geven. Maar dat doen ze als het even kan niet, want wie weet of de nieuwe werknemer volgend jaar nog betaald kan worden?

Dat betekent dat mensen die vertrekken vaak niet vervangen worden. Het aantal werknemers aan de universiteit neemt dus af. Als je geluk hebt, merk je daar op je afdeling niets van. Als je pech hebt, gaat er in jouw team van zes eentje met pensioen, vinden twee een andere baan, en ben je de helft van je mensen kwijt. Hoe ga je dan het werk nog doen?

De vader die ons vroeg naar het afstoten van taken, werkte niet aan de universiteit. Hij dacht: minder mensen, die kunnen minder doen, dus dan moet je een deel van het werk achterwege laten.

De andere moeder en ik keken elkaar aan. Nee, legden we uit, zo werkt het niet aan de universiteit. Daar betekent minder mensen gewoon dat de overblijvers meer werk moeten doen. Doen alsof overwerk erbij hoort, is nu eenmaal een net zo hardnekkig onderdeel van de academische cultuur als vasthouden aan onnodige hiërarchie, of verzuchten dat de studenten vroeger beter waren.

We zijn zo goed in overwerken dat het ons gelukt is om jarenlang de universiteiten draaiende te houden, terwijl die structureel ondergefinancierd werden. In 2021 rekenden consultants van PriceWaterhouseCoopers voor dat het hoger onderwijs per jaar een miljard te weinig kreeg, al jarenlang, en dat het dus een godswonder was dat er desondanks elk jaar stapels afstudeerders en onderzoekspublicaties geproduceerd werden.

Maar dat overwerk kostte wel wat: burn-outs, gebroken gezinnen, talentvolle studenten die als wetenschapper ongetwijfeld maatschappelijke problemen hadden kunnen oplossen, maar die kozen voor het bedrijfsleven want ‘daar heb je ook nog eens vrij’.

Groot was dus de opluchting toen het vorige kabinet twee jaar geleden besloot het hoger onderwijs eindelijk adequaat te gaan financieren.

Maar toen kwam de budgettaire bijlage bij het hoofdlijnenakkoord, en weg was het miljard. Zonder dat iemand zich aan de formatietafel had afgevraagd wat de gevolgen van zo’n bezuiniging zouden zijn, vertelde Rob Jetten vorige week aan Sven Kockelmann. Jetten had een tijdje onderhandeld over aanpassing van de onderwijsbegroting. Bij die onderhandelingen waren ook ambtenaren van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aangeschoven, en toen bleek dat die coalitiepartijen hun tijdens de formatie nooit gevraagd hadden wat het effect van de bezuinigingen zou zijn. Jetten had de indruk dat ze er nu zelf ook een beetje van schrokken.

Maar de bezuinigingen op wetenschap blijven grotendeels staan, ook in de deal met de oppositie, dus waren er deze week weer acties aan de universiteiten. Zelf stond ik afgelopen woensdag op een fluitje te blazen om het kabinet ‘terug te fluiten’ – tijdens de lunchpauze, want dan ging er tenminste geen werktijd verloren.

Vakbonden en actiegroepen lieten deze week weten dat stakingen ‘nadrukkelijk op tafel liggen’. De actiebereidheid is groot, schreven ze. Dat klopt. De wil om de universiteiten stil te leggen is er. Maar daar hoeven we niet voor te staken. Laat iedereen gewoon alleen de uren werken waar hij voor betaald wordt, dan stort het systeem vanzelf in.